Karamazov qardaşları

Ipuclarından da təxmin etdiyiniz kimi, bu dəfəki seçimim çoxdandır oxuyacaqlarım siyahısında olan  M. M. Dostoyevskinin “Karamazov qardaşları” romanıdır. Təhlilin gec gəlməsinin səbəbi də bu romana layiq təhlil alınmasını istədiyim üçün idi. Əsərin qalınlığı sizi qorxutmasın.

 Ən pis halda audio dinləyə bilərsiz və beləcə hər cümləsinin daha rahat qavramaq şansınız olar.  

Butun kitabsevərlərin bildiyi kimi, Dostoyevski bir etalon, ədəbiyyat "brendi"dir. Amma onu bu mərtəbəyə qaldiran səbəb mənim üçün hər zaman maraqli olub. "Idiot", "Alçaldılmış və təhqir edilmis insanlar" və s əsərlərini oxuyanda demək olar ki, məktəbli idim. O zamanlar və keçən bu illər ərzində Dostoyevskinin ən çox söz bazasının zənginliyi, yazmaq əzmi, sürəti və psixoloji dərinliyi məni cəlb etmişdi.

Uzun illərdən sonra yenidən Dostoyevski yaradıcılığına qayıtdığım üçün sevinirəm. Roman klassik Dostoyevski üslübu, ustalığını xatırlamağımla yanaşı, yeni cəhətlərini kəşf etməyimə səbəb oldu.

Romana ədibin çoxillik ədəbi yaradıcılığının yekunu kimi baxmaq olar. Rus folklorundaki mujikin 3 oğlu və bu oğlanların bir-birindən fərqli tərəfləri, istək və hədəfləri romanın əsas məğzi kimi görünsə də, əslində Dostoyevski bu üç qardaşın simasında ucsuz-bucaqsız Rusiyanın cəmiyyətindəki təbəqələşmə ziddiyyətini göstərir. Bu təbəqələşmə maddi baxımdan deyil, mənəvi-psixoloji baxımdan diqqət çəkir. Kiçik oğlan Alyoşa dinin dərinliklərində, tərəddüdlərində var gəl edərkən (hərçənt Alyoşa ilk vaxtlar çox əmin görsənir) ortancıl oğlan- İvan qərb, Avropa təsirinə meyillidir, dinə, allaha inamsız yanaşan İvan hər nə qədər “Şeytan yoxdur” desə də romanın gedişatında şeytanın varlığının təsirini ən çox da o hiss edir. Dmitri.

Karamazovların böyük oğlu, atasının “ədalət tərəzisi”ndən ən sərt şilləni dadmış, tipik rus insanı, çılğın, həyatla özünəməxsus şəkildə mübarizə aparan, öz haqqını yumruq-təpiklə arayan, ən məsum, ən “günühkar” Dmitri Karamazov.

Əsər boyu Mityanın daxili tərəddüdləri, müvazinətsizliyi seçilsə də sonlara yaxın içindəki sağlam xarakterin vicdan aırlığı daha qabarıq görünür. Oxucu dəqiq bilir ki, məhkəmədə vəkilin də dediyi kimi, əgər Mityanın arxasında onu sevən, dəstəkləyən atası olsaydı o zaman Rusiya özünün ən faydalı insanının xeyrini görəcəkdi.

Ekranı sola çevirərkən gördüyünüz videoya diqqətlə baxın. Kiçik dialoq əsərin dolğun səhnəlirdən birinin sadəcə bir parçasıdır. Bu parçada  İvanın dinə, allaha, şeytana iztehzalı, soyuqqanlı münasibətinin şahidio oluruq. Eyni zamanda, əsərin sonrakı hissələrində ədəbiyyatın qızıl səhifələrinə yazılmağa layiq, ən mükəmməl, ən tilsimləyici, düşündürücü səhnələrindən birnin şahidi olarkən qarşımızdan həmin bu İvanı və təsirindən başını itirdiyi şeytanı (daxilindəki “mən”i) görürük. Bu səhnədəki dialoq bəlkə də rus ədəbiyyatının ən nadir ədəbi incisindən biridir.

Digər tərəfdən, diqqətlə baxmalı olduğunuz simanın biri də otağa sonradan daxil olan, sakit hərəkətləri ilə içindəki məkri, hiyləni gizlətməyi bacarmış- Smerdyakov- şeytanın “ta kendisi.!”

Romandakı istintaq və məhkəmə xətti mənə T. Drayzerin “Dahi” romanını xatırladırdı. Dostoyevski “Karamazov qardaşları”nı yazmaqla sadəcə ədəbiyyat tarixinə deyil, film, teatr, musiqi və s incəsənət sahəsinə qiymətli matreal miras buraxmışdlr.