Oskar Vayld “Dorian Qreyin portreti”

Elə əsərlər var ki, onları oxuyub başa düşməyin yolu müəllifi ilə tanış olmaqdan keçir. Oskar Vayldı tanımadan, onun fəlsəfəsini, həyata baxış tərzini bilmədən bu əsəri həzm etmək bir qədər çətin olardı məncə.

Məhz yazıçının həyat seçimləri, zövqləri, yaşam tərzi ilə tanış olandan sonra yeganə romanı olan “Dorian Qreyin portreti” ni başqa şəkildə təsəvvür etmək mümkün olmur.

Əsər klassik ədəbiyyatda o qədər də rast gəlmədiyimiz mövzu və ideyada yazılmış nadir romanlardan biridir. Roman nəşr olunduqdan qısa müddət sonra, gözlənildiyi kimi, saxta əxlaq dağarcıqları əsəri qəti şəkildə rədd edib, tənqid atəşinə tutmuşlar. Onu yolverilməz hesab edirdilər. Məhz buna görə romanın iki varyantı – senzuralı və senzurasız formaları mövcuddur. Mən senzuralı varyantını oxudum və deyilənə görə burada sadəcə Basilin Doriana olan hisslərinin ifadəsi kəsilib. Müəllif isə incəsənətin hər sahəsində azadlığın, cəsarətin ifadəsini  dəstəkləyirdi. Sənət sadəcə gözəlliyi təmsil- təbliğ etməlidir, gözəl olan hər şey isə günahdan keçir, günahla yoğrulur. Günah gözəldirsə deməli ondan qaçmaq lazım deyil, əksinə həyatımızın bütünündə ona yer açmalıyıq. Bizi xoşbəxt edən hər nəsnəyə qapımız açıq olmalıdır. Hər halda Oskar Vayld belə düşünür.

Insan ruhundakı təlatümü, zövqü, ehtirasları var olan gözəlliklə birbaşa əlaqələndirən ədib, bəşəriyyətin vaxt var ikən həyatdan zövq almağının tərəfdarıdır.

Bu əsərdə rəssam Basil cəmiyyətin təbliğ etdiyi vicdanı,(bəzən saxta olan vicdan) Lord Henry isə azad duyğuları təmsil edir. Bu baxımdan gənc aktirisanın ölümündən sonra hər iki dostunun Dorianı təsəlli üçün gəldiklərində tutduqları mövqe, sərgilədikləri davranış romanın ən uğurlu təsvirlərindən hesab oluna bilər. Basil Dorianın ağılayacağını, kədərlənəcəyini, zavallı qızcığazın anasına təsəlli vermək üçün yola düşəcəyini görməyi düşünərkən, hətta bunu tələb edərkən yaraşıqlı gənc artıq təsəllini meyxanələrdə aramış, təskinliyini Henry vasitəsi ilə almışdı. Basıl gələndə Dorian bu faciəni aşmış, yeni günlə salamlaşmışdı. Dorian kədərlənmir. Çox yox, iki gün əvvəl dəlicəsinə sevdiyi, evlənmək istədiyi qızın intiharında özünü günahkar bilmir, hətta olanları əqləuyğun hesab edir.

Qarşılığını görməyəcəyiksə, cavab almayacayıqsa, bizə təsiri olmayacaqsa onda rahatlıqla hər pisliyi edə bilərik. Çəkinəcəyimiz bir şey yoxdursa  bizi saxlayan heç nə yoxdur demək. Təkcə vicdan ola bilərdi, onu da rədd ediriksə qarşılaşa biləcəyimiz heç bir pislikdən qorxmuruq, bizi mühakimə edən heç nə mövcud deyil. ..

Əsərdə vicdan və ehtiraslar tez-tez qarşı-qarşıya gəlir. Onların timsalında xeyir və şər, yaxşılıq və pislik, mənəviyyat və maddiyyat, cəmiyyət və fərd – hər şey, hər varlıq, hər nəsnə çəkinmədən ortaya çıxıb özünü müdafiə edir.

Əsər boyu ədalətin bərqərar olacağını, Dorianın Lord Henrynin təsirindən qurtulub yenidən Basilin heyran olduğu o məsum, vicdanlı gənc olacağını ümid edirik, amma, tam əksinə olur. Xeyir şərə qalib gəlmir. Şər xeyiri udur, yox edir..

Bəs bütün bunlar olarkən yazıçı harada durur? Romanın sonluğu, qəhrəmanların keçdiyi həyat yolu və gəldikləri nəticə əslində yazıçının mövqeyini açıq şəkildə ifadə edir. Məncə Oskar Vayld insanın xoşbəxtlik, həyatdan zövq almaq, gəncliyin dadını çıxarmaq adına edilən mənəviyyatsız günahların bir portretin üzərində deyil, məhz insan simasında əks olunmasının tərəfdarı olub.  

Diqqətimi çəkən ən əsas məqam, nə bir yazıçı olaraq Oskar Vayldın üslübu, nə də bu romanda qoyulan məsələ, qabardılan ideya sonradan bir cərəyan olaraq davam etməməsidir, ən azından mən rast gəlməmişəm. Bəlkə də Oskar Vayld qədər səmimi cəsarət hər kəsə nəsib olmadığındandır.

Digər tərəfdən, əgər müəllif fantastik çalarlardan istifadə etməsəydi fikirlərinin bu romanda hansı vasitələrlə, necə çatdıracaqdı deyə maraq da edirəm.

Filminə baxarkən isə bir əsərin ekrana köçürülüməsində necə məhv olduğunun şahidi oldum. Film bəlkə ayrılıqda gözəl ola bilərdi, amma romanı oxuduğdan sonra, hər formada təsirini itirir.