Elif Şafak. "Havvanin üç kızı"(Təhlil, özət,seçilmiş parçalar)

 Bu dəfəki kitab səyahətimiz Elif Şafakın “Havvanın üç kızı” romanı ilə olacaq. Adı çox cəlbedici gəlir, düzdür? Roman həvəskarlarını bu kitabdan soyutmaq istəməzdim amma, Elif Şafakın indiyə qədər oxuduğum kitabları arasında ən zəifi budur.

Elif Şafakı “Aşk”la tanıyıb, “İskəndər”lə kəşf edib, “Siyah süt”, “Baba və piç”, “Bit palas”la sevən biri kimi bu kitab haqqında gözləntilərim  çox idi. Amma bu roman bədii əsərdən daha çox, bir vətəndaşın öz millətinin min illərdən bəri gələn adət və ənənələrinə, hadisələrə yanaşma formasına, yaşam tərzinə, əlavə təsirlərin diqtəsi ilə yol verdiyi yanlışlara, məcbur olduğu seçimlər və s məsələlərə qarşı etirazı, mövcud siyasi vəziyyətin türk millətnə vurduğu ziyanı, tutduqları yol nəticəsində gəldikləri vəziyyəti açıq- aydın tənqid edən ziyalının fikriləri təsirini bağışlayır.

Sanki Elif Şafak illərdən bəridir yığıb-yığıb indi bu roman vasitəsi ilə ürəyini boşaldır. Təbii ki, bir romanın tələb etdiyi texniki tərəfin – mövzu və ideyanın ona verdiyi qədər olan imkanın arxasında gizlənməklə.

Romanın ideyasına sözüm yoxdur. Müəyyən mənada bəşəri, dünyəvi ideyadır. Insanların əqidə seçimində məcburiyyətin olmamağının bəşriyyət üçün hansı faydası ola biləcəyi, özündən, öz dünyasından, dinindən, irqindən, fərqli olan insanlara xoşgörü və anlayışla yanaşmanın insana həm daxili zənginlik, həm də cəmiyyət etibari ilə yarana biləcək müsbət dəyişikliklərin avantajı əsərin əsas ideyasıdır. Bir də o məşhur “orta” məsələsi var. Nə bundan, nə ondan. Həm bundan, həm ondan. Nə fanatik dindar, nə ateist. “Mütləq bir orta yol, ortaq məxrəc var !”  ideyası. Ideya özü-özlüyündə gözəldir. Fəqət mövzu və sujet bu ideyanın yanında sönük və geridə qalmış olur. Sanki yazıçı qəsdən sujeti elə türklər özü demiş “saçma-sapan!” götürür ki, əsas diqqət ideyaya yönəlsin və ağırlıq ona düşsün.

Elif Şafakın maraqlı, həyəcanlı, dolğun sujetlərinə öyrəşmiş oxucular zəifliyi o dəqiqə hiss edəcəklər. Oxucu Elif Şafakdan “Havvanın üç kızı”na görə daha çox şey gözləməkdə haqlıdır.   Romanın adı, üz qbığı, dünyəvi mesajları ilə daha çox diqqət çəkəcəyi gözlənildiyi halda, sadəcə narazı vətəndaş və qadın fikirlərinin yer aldığı bir əsər görəcəksiz. Bu oxucuda Elif Şafak yaradıcılığına marağı azaltmamalıdır. Onun digər əsərləri ilə də tanış olmalısınız. Amma əvvəlcədən qeyd edim ki, “Aşk”, “İskəndər”, “Baba və Piç”dən aldığınız dinamik sujeti, bədii gücü “Havvanın üç kızı”da görə bilməyəcəksiniz. Əsəri bu qədər gözünüzdən salmaq yetər. Bir az da sujet xətti haqqında məlumat verim.

Adından da göründüyü kimi əsərin əsas qəhrəmanları üç qızdır. Onlar ümumilikdə 3 fərdi obrazı yox, bəşriyyətin 3 qadını simasında, fərqli əqidə, dünyagörüşü, hədəf, amal, məqsəd, məhzəb, və digər bu kimi dəyərləri özündə əks etdirir.

Pəri. Şirin. Mona.

Burada hər bir qız fərqli əqidəni əks etdirir.

Şirin- ateist. Inkarçı, asi. Yzıçının rəğbəti daha çox onun üzərində hiss olunur. Şirin kənardan çox sərt görünür. Lakin dürüstür. Yazıçı xəfifdən, qalibiyyətin hər zaman ondan yana olduğunu vurğulayır sanki.

Mona- dindardır. Başıörtülü, Oxford tələbəsi. Aktiv ictimai fəaliyyət göstərməyə cəhd edir. Bununla sanki göstərmək istəyir ki, islam dini heç də qadın fəaliyyətini sıxışdırmır. Passiv deyil. Bəşəri məsələlərdə islam qadınının tuta biləcəyi, tutmalı olduğu mövqe Mona üçün inandırıcı və mümkün görünür.

Əsərin ən tərəddüdlü, qərarsız, inamsız surəti Pəridir. Roman daha çox onun düşüncələri, mənəvi dünyası üzərndə qurulub. Pərinin gedib- gələn fikirləri, qorxuları, dəqiq yol tapa bilməməyi ortaq bir noqtənin mövcud olduğu ideyasının mümkünlüyünü ortaya qoyur.

Pərinin tərəddüdləri təsadüfü deyil. Onun böyüdüyü ailə qarmaqarışıq bir dünya yaradır Pəri üçün. Ana – hər şeyi dinlə bağlayan ifrat dindar. Məhz bu səbəbdən bəzi şeylərə qadağa qoymuş, bəzi şeyləri qəbul etməyən, bəzi şeylərin isə ümumiyyətlə varlığından xəbərsiz birisi.

Ata – ateist. Üstəgəl, dərdlərinin sərxoşluqla örtən, mübariz olmayan, bütün etirazı içində toplanan, buna baxmayaraq öz mənəvi sərhəddindən heç kimə güzəştə getməyən, bütün tələtümünü öz qabığında yaşayan bir insan.

Qardaşlardan biri vətənpərvər, romantik anarxist, inqilabçı. Buna görə də gənc yaşlarından həbs olunan. Həbsdən çıxandan sonra isə öz kiçik dünyasına çəkilən biri. Apardığı mübarizəsi öz gözündən düşmüş birisi.

Digər qardarşı isə anasının yolu ilə gedir. Heç bir şey öyrənmək istəməyən, yanlız öz məhdud düşüncələri ilə hərəkət edən biri.

Pəri bu ailədə tərəddüdlər içərisində böyüyür. Bilmir hansı yolu seçsin. Və tərəddüddə olmağı onu hər zaman narahat edir. Sanki o özünü məcbur hiss edir ki, konkret bir yolu olmalıdır. Ona elə gəlir ki, cəmi iki yol var. Ya Allaha inanmaq, ya Allahı danmaq. Oxfordakı müəllim Azururn sayəsində Pəri digər- üçüncü bir yolun mövcudluğunu öyrənir. Ortada olmaq. Qorxmaq yox, sevmək. Cavab tapmaq yox, sual vermək. Və s, və i...

Əsər müasir dövrümüzün yanlız bir gününü əks etdirir. Digər yeri Pərinin düşüncələri, və xatirələri alır. Başına gələn təsədüfü bir qəza ilə keçmişi xatırlayan Pəri, bu gün olduğu biçimli, standart, çərçivələrə uyğun var oluşundan çıxıb, keçmişdəki günlərə qayıdaraq illərdən bəri görməzdən gəldiyi səhvləri ilə üzləşməyə, peşmanlıqlarına nəzər salmağa cəsarət edir.  

Bir zamanlar, “Müslüman coğrafyanın en Batılılaşmış, demokrat ve laik ülke modeli” olacağı zannedilen Türkiye, en nihayetinde, gerçekleşmemiş potansiyeller diyan değil miydi?

Ne de olsa bu şehir, Avrupa’nın kapı komşusuydu. Bunca yakınlığın bir anlamı olmalıydı. Hatta o kadar yakındı ki, koca memleket bir ayağını Avrupa’nın kapısından içeri sokmuş, bütün gücüyle itek- lemişti bir zamanlar içeri girebilmek için; lâkin aralık öylesine dar olunca vücudunun geri kalanını ne kadar eğip bükse de bir türlü sığamamıştı işte. Bu arada Avrupa da sürekli kapıyı yüzüne kapatmaya çalışmıştı üstelik.

İstanbul yeniyetme zenginlerle doluydu ve bir de mümkün olduğunca kısa yoldan para kazanmak isteyenlerle.

“Eğer sakız çeşitleri politik rejimleri temsil etse, naneli sakız kesin faşizm olurdu” diye düşünürdü hep - totaliter, katı, steril.

Fırtınalı bir denizdi bu şehir. Buzdağlan gibi yükselen ve görünenin altında ne sakladığı belli olmayan erkeklikler arasında dikkatli ve temkinli gezinmek durumundaydı kadınlar. Eşitlik, lafta bile yoktu, değil hakikatte olsun.

Nasıl oluyor da kadınlardan aynı anda hem başlarım öne eğip, hem de gözlerini dört açmaları bekleniyordu, anlayabilmiş değildi Peri.

Büyümek demek, anne babanın kusurlarını görmeyi öğrenmek demekti.

Ne zor şeydi birbirini hiç sevmemiş bir çiftin evladı olmak.

Kupanın bir yanında Atatürk’ün imzası, diğer yanında bir sözü vardı: “Medenî dünya çok ileridedir. Buna yetişmek, o medeniyet dairesine dahil olmak mecburiyetindeyiz. * Bu porselen kupayı pek severdi Peri; avucunun içinde pürüzsüzlüğünü hissetmeye bayılırdı, ama içeceğini bitirdiğinde sanki medeni dünyaya yetişme şansı da bitivermiş gibi gelir, içini hüzün kaplardı.

Nasıl oluyordu da aynı yatağı olmasa da, hâlâ aynı yüzüğü paylaşan iki insan, Yaradan’ı bu kadar zıt tahayyül edebiliyordu? Nasıl oluyordu da aynı varlık, dolayısıyla tek hakikat, bu kadar farklı algılanabiliyordu?

Belki sen de ileride devrimci otursun.’ “Devrimci ne demek?

Bir an duraklamıştı Umut. “Devrimci, bütün çocukların oyuncakları olmasını ama hiçbir çocuğun aşm oyuncağı olmamasını isteyen kişiye denir.”

“Peki ama Tann gerçek mi?” diye sordu Peri çekinerek.

“Valla, inşallah öyledir. Öbür dünyada O’nu gürünce, O da* ha bana bir şey sormadan ben O’na soracağım bunca vakittir nerelerde olduğunu. Nicedir kendi halimize bırakıp gitti bizi!”

“Dinden hazzetmem ama Tann’yı yine de pek severim; neden biliyor musun?”

Peri başını iki yana salladı.

“Yalnız çünkü Perkim, tıpkı benim gibi... senin gibi, O da yalnız” dedi Mensur düşünceli düşünceli. “Yukarılarda bir yerde, yapayalnız; konuşacak kimsesi yok. Tamam, belki birkaç melek vardır etrafta ama meleklerle ne kadar dertleşilir ki? Milyarlarca insan Tann’ya dua ediyor, (Bana şunu bahşet, bunu nasip et, çuvalla para, son model araba ver...’ diye. Hep aynı laflar, tekrar tekrar, ama neredeyse hiç kimse O’nu tanıma zahmetine girmiyor.”

“Düşünsene yolda bir kaza görünce ne tepki veriyor insanlar? Hemen 'Aman Allah korusun’ derler. İnanabiliyor musun! İlk tepkileri kendilerini düşünmek, kurbanları değil. Başkası için dua eden ne kadar az kişi var farkında mısın? İllaki kendilerine. Zaten o kadar çok dua birbirinin kopyası ki. Beni koru, beni kayır, beni yükselt... Her şey ben. Onlara sorsan 'dindarlık’ derler adına, bense 'kılık değiştirmiş bencillik’ diyorum.’’

Adresin değil, sadece ayak izlerin olsun bu dünyada. Ne demiş İbn Arabi? Bizimkisi *aşk kervanın; o kervan ne yöne giderse biz de peşinden. Yerleşme, kök salma, oldum ya da buldum sanma. Hiçbir gettoya, kolektif kimliğe, cemaate, cemiyete, aşirete ait olma. Hepsi yanıltır, şaşırtır. Sen yalnız ol. Bir başına. Varmak değil, gitmek. Sadece gitmek...56

O gece, Peri yatağında oturup güncesini açtı ve ilk notunu yazdı: Galiba Rab rengârenk, binlerce parçası var. Kimine sorsan, sevgi, merhamet, rahman dolu; kimine sorsan öfkeli, mesafeli, kahredici. Bence Tann bir Lego seti. Herkes kendine göre inşa ediyor sanki.

Mutsuz ailelerde büyüyen gençler için edebiyat zaten en güzel sığmaktı.

Bu muydu yani Yaradan’ın yolu yöntemi? Önce, insanın konuşup şaka yapmasına, kendisi olmasına izin veriyor, sonra da “Vay sen misin uluorta konuşan?” diye bedelini mi ödetiyordu acaba? Ne kadar korkutucu bir şeydi Tann’yı böylesine intikamcı, katı, cezalandırıcı bir varlık olarak algılamak. Tann’nın dili sevginin dili miydi, yoksa korkunun dili mi?

Şu hayatta en köklü alışkanlıklar terk edilebilir, kişilik bozuklukları düzeltilebilir, en sıkı dostluklar tavsayabilir, hatta bağımlılıklar bile aşılabilirdi, ama belki de değiştirmesi en zor şey insanın bir yere duyduğu aidiyetti. Neden ay- nlamıyorduk kanıksadığımız sokaklardan, şehirlerden, tekrarlardan? Bizi mutsuz etse bile yaşadığımız mekân, niçin bırakıp gidemiyorduk uzaklara? Bilinmeyene?

Kimlikle' re din hanesi koymak hangi akla hizmetti ki zaten? Yeni doğmuş bir bebeğin Müslüman mı, Hıristiyan mı, Yahudi mi, yoksa inançsız mı olduğuna kim karar verebilirdi? Bebeğin kendisi değil herhalde. Bebekken verilmeyen konuşma hakkı, büyüyünce de verilmiyordu aslında. Hep başkaları dolduruyordu bilgilerimizi bizim adımıza.

Ben galiba hep araftayım. Belki de aynı anda çok fazla şeyi düşünüyor ama hiçbirini tutkuyla istemiyorum.

Türkiye ve Iran, tıpkı haritadaki gibi. Anlaşırsak süper olur. Kapışırsak, Üçüncü Dünya Savaşı’m biz başlatırız!”

Kadınlar zaten bunu hep yapardı. Birlikte oldukları erkeğin kendilerinden bir alanda daha bilgisiz olduğunu anladıklarında, onu eleştirmek yerine, kendilerini didikler; onun ilerlemesini beklemek yerine, kendileri geri adım atardı. Zekâlarım istenen düzeye indirirlerdi ki gereksiz yere çatışma, çelişki, gerginlik yaşanmasın.

Türkiye gibi kimlik sorunlarıyla cebelleşen ülkelerde insanlar, ne okuduklarından ziyade neyi okumayı reddettiklerini konuşuyorlardı. Dolayısıyla okumadıkları kitaplan/yazarlan tartışmaya daha çok zaman harcıyorlardı.

Ortadoğu’da öyle bir erkek tiplemesi vardı ki, sevgilisinden yatak odasında tüm arzularına karşılık vermesini bekler, aksi takdirde sinirlenir, hiddetlenirdi; lâkin isteklerine uyum gösteren kadın da anında gözlerinden düşer, “orospu" damgası yerdi. Böyleleriyle birlikte olmazsan, “Vay, demek ki beni yeterince sevmiyorsun!" derdi. Küser, somurtur, zorlardı. Birlikte olursan da, “Vay, demek ki aşüftenin tekisin” diyerek küçümser, yaftalar, aşağılardı. Öyle ya da böyle, genç bir kadının bu zihniyet karşısında tutunabilmesi imkânsızdı.

Olmaları beklenen ile olmak istediklerinin arasında sıkışıp kalmışlardı - “Tıpkı benim gibi1* diye düşündü Peri. Tıpkı benim gibi...

Bazı insanlar dünyayı değiştirmek istiyor, bazıları eşlerini ya da arkadaşlarını. Kendini değiştirmek isteyense çok az. Bana sorsalar, ben Tanrı’yı -Tanrı algısını- değiştirmek istiyorum galiba. Ne muhteşem bir şey olurdu. Herkesin yararına.

“Dürüst olmak gerekirse, demokrasiye inanmıyorum” dedi, şehrin dört bir yanındaki projelerden kallavi kârlar elde eden bir mimar. “Batılılar demokrasinin tek seçenek olduğunu vaaz edip duruyorlar; yalancılar! Singapur'a bakın, tam bir başan hikâyesi. Demokrasi olmadan da olabiliyormuş pekâlâ. Çin. Rusya. Keza. Hız çağında yaşıyoruz. Yıldı- nm hızıyla karar almak gerek. Avrupa boş tartışmalarla vakit kaybederken Singapur almış başını gidiyor. Neden? Çünkü odaklanmışlar. Demokrasi gereksiz zaman kaybı. Para kaybı.”

Avrupa’da halk eğitimli. Demokrasi kimseye zarar vermiyor. Ortadoğu öyle değil ki. Cahillere eğitimlilerle eşit oy hakkı vermek, bebeğin eline kibrit tutuşturmak gibi. Bütün evi yakacaklar!”

“Çünkü küçük ilah olmaz. Bilileri bir kez Tann’yı oynamaya başladı mı, er ya da geç işler çığırından çıkar.”

Bazı insanlar herkesin beğendiği kişileri otomatik olarak küçümsemeye koşullandırırlar kendilerini. İllaki farklı olmak isterler. Farklı görünmek! Bazı insanlar da takıntılı nefretlerden beslenirler. Bu yüzden işte, gıcık oldukları tipleri içten içe önemser, yüceltir, hatta aslında severler. Sevgiye ve hayranlığa bulaşmış nefret kadar tuhaf duygu yoktur bu âlemde.

Sadece sizin gibi düşünen / konuşan insanlan okuyorsanız, okumuyorsunuz demektir.

Modem çağda Tann’ya her zamankinden çok ihtiyaç vardı.

Mona elini kaldırdı. “Hocam, İslam putlan yasaklar. Thn- n’nm resmini yapmayız biz. Yaradan’m algı sınırlanma ötesinde olduğuna inanırız.”

“Pekâlâ. Sen de, tam da şu söylediklerini çiz.”